تحقیق, مقدماتي, درباره, مساله, امامت
مقدماتي درباره مساله امامت
نويسنده: شهيد مرتضي مطهري
بحث ما درباره امامت است.مىدانيم كه در ميان ما شيعيان مساله امامت اهميت فوقالعادهاى دارد و در ميان ساير فرق اسلامى آن قدر براى اين مساله اهميت قائل نيستند.سر مطلب اين است كه مفهوم امامت در نزد شيعه با مفهوم امامت در نزد ساير فرق اسلامى متفاوت است.البته جهات مشتركى در كار هست ولى يك جهات اختصاصى هم در معتقدات شيعه در باب امامت هست كه به همين جهت مساله امامت اهميت فوقالعادهاى پيدا مىكند.مثلا ما شيعيان وقتى كه مىخواهيم اصول دين را بر طبق مذهب شيعه بيان كنيم مىگوييم اصول دين توحيد است و نبوت و عدل و امامت و معاد، امامت را جزء اصول دين مىشماريم.اهل تسنن هم قائل به نوعى امامت هستند و اساسا منكر امامت به يك معنا نيستند، امامت را به شكل ديگرى قائلاند ولى به آن شكلى كه قائل هستند، از نظر آنها جزء اصول دين نيست بلكه جزء فروع دين است.
بالاخره ما در مساله امامت اختلاف داريم، آنها قائل به نوعى امامتاند و ما قائل به نوعى ديگر.چطور شده است كه شيعه امامت را جزء اصول دين مىشمارد ولى اهل تسنن از فروع دين مىشمارند؟علتش همان است كه عرض كردم: مفهوم امامت در شيعه با آنچه كه در اهل تسنن هست، متفاوت است.
امامت، استمرار نبوّت و همچون پيامبرى ، لطفى از جانب خداى متعال است. امامت جز با تصريح خداوندى تحقق نمى پذيرد و مردم در تعيين امام معصوم نقشى ندارند. امامت يكى از اصول بنيادى دين است و ايمان راستين جز با باور داشتن به بايستگى آن شكل نمى گيرد.
امام كسى است كه خداوند متعال او را ، پس از پيامبر به عنوان هدايتگر بشر برگزيده و بايد از هر گناه و ناراستى پاك و معصوم ، و به اذن خدا، از جهان غيب آگاه باشد. امام نمونه كامل انسان و داراى برترين درجه كمال و فضيلت است و از آن جا كه به يارى حق، همه گفتارها و رفتارهاى او نشان از راهى خدايى دارد، بر همه مردم پيروى از وى لازم و بايسته است.
معنى امام
كلمه «امام» يعنى پيشوا، كلمه «پيشوا» در فارسى، درست ترجمه تحت اللفظى كلمه «امام» است در عربى.خود كلمه «امام» يا «پيشوا» مفهوم مقدسى ندارد.پيشوا يعنى كسى كه پيشرو است، عدهاى تابع و پيرو او هستند اعم از آنكه آن پيشوا عادل و راه يافته و درست رو باشد يا باطل و گمراه باشد.قرآن هم كلمه امام را در هر دو مورد اطلاق كرده است.در يك جا مىفرمايد: «و جعلنا هم ائمة يهدون بامرنا» (1) ما آنها را پيشوايان هادى به امر خودمان قرار داديم.در جاى ديگر مىگويد: «ائمة يدعون الى النار» (2) پيشوايانى كه مردم را به سوى آتش مىخوانند.يا مثلا درباره فرعون كلمهاى نظير كلمه امام را اطلاق كرده است: «يقدم قومه يوم القيامة» (3) كه روز قيامت هم پيشاپيش قومش حركت مىكند.پس كلمه امام يعنى پيشوا.ما به پيشواى باطل فعلا كارى نداريم، مفهوم پيشوا را عرض مىكنيم.
پيشوايى در چند مورد است كه در بعضى از موارد، اهل تسنن هم قائل به پيشوايى و امامت هستند ولى در كيفيت و شخصش با ما اختلاف دارند.اما در بعضى از مفاهيم امامت، اصلا آنها منكر چنين امامتى هستند نه اينكه قائل به آن هستند و در فردش با ما اختلاف دارند.امامتى كه مورد قبول آنها هم هست ولى در كيفيت و شكل و فردش با ما اختلاف دارند، امامت به معنى زعامت اجتماع است كه به همين تعبير و نظير همين تعبير از قديم در كتب متكلمين آمده است.خواجه نصير الدين طوسى در تجريد امامت را اين طور تعريف مىكند: «رياسة عامة» يعنى رياست عمومى.[در اينجا ذكر يك مطلب لازم به نظر مىرسد: ]
مشروعيت حكومت امام معصوم (ع)
در نظر شهيد مطهري مدل مطلوب حكومت از نظر شيعه، امامت است، اما امامت داراي مفهوم، گستره و ابعاد چند گانه‌اي است كه زعامت سياسي و حكومت يكي از وجوه آن است. امامت در نزد مطهري تالي تلو نبوت است.(مطهري ،1374،ج4،ص841) ايشان براي پيامبر سه شأن قائل است كه هر سه را خداوند به او عطاء كرده است. شأن اول، شأن ابلاغ وحي و پيامبري است.(مطهري،1374،ج4،ص843) در اين زمينه پيامبر هيچ اختياري ندارد، بلكه پيغمبر بايد بي كم و كاست دستور و پيام الهي را ابلاغ كند، شأن دوم قضاوت است. (مطهري ،1374،ج4،ص843) اين شأن پيامبر ناشي از اهميت عدل در اسلام است، زيرا قضاوت حكم به عدل است. شأن سوم پيامبر، شأن رياست عام است. پيامبر براساس اين شأن رئيس و رهبر اجتماع مسلمين است. (مطهري، 1374،ج4،ص843) مطهري معتقد است كه هر سه شان را خداوند به پيامبر اعطا كرده است و حكومت هم به عنوان يكي از اين شئون الهي برعهده پيامبر بوده است. به نظر شهيد مطهري در هيچ يك از شئون، مردم دخالتي ندارند و درامر حكومت نيز پيامبر به خواست مردم مديريت اجتماعي جامعة اسلامي را برعهده نگرفت. پيامبر اكرم (ص) به حكم نبوت، مقام زعامت سياسي را هم داراست، و اين مسأله را نمي‌توان به شورا و يا رأي مردم سپرد. (مطهري،1374،ج4،ص865) اگر پيامبر در زمينة ابلاغ وحي هيچ اختياري نداشت، اما در حوزة زعامت سياسي داراي اختيار است. در شأن سوم پيغمبر به موجب اين كه رهبر اجتماع است، اگر فرماني بدهد غير از فرماني است كه طي آن وحي خدا را ابلاغ مي‌كند. خدا به او اختيار چنين رهبري را داده و اين حق را به او واگذار كرده است. لذا پيامبر در احكام حكومتي با اصحاب خود مشورت مي‌كند. (مطهري ،1374،ج4،ص844) شهيد مطهري امامت را تالي تلو نبوت مي‌داند و معتقد است كه هر سه شأن پيامبر ـ يعني تبيين دين (منهاي دريافت وحي) قضاوت و حكومت ـ به امامان منتقل مي‌شود.
شؤون رسول اكرم
پيغمبر اكرم به واسطه آن خصوصيتى كه در دين اسلام بود، در زمان خودشان به
حكم قرآن و به حكم سيره خودشان داراى شؤون متعددى بودند، يعنى در آن واحد چند كار داشتند و چند پست را اداره مىكردند، اولين پستى كه پيغمبر اكرم از طرف خدا داشت و عملا هم متصدى آن پست بود، همين بود كه پيغامبر بود يعنى احكام و دستورات الهى را بيان مىكرد.آيه قرآن مىگويد: «ما اتيكم الرسول فخذوه و ما نهيكم عنه فانتهوا» (1) آنچه پيغمبر برايتان آورده بگيريد و آنچه نهى كرده[رها كنيد]، يعنى آنچه پيغمبر از احكام و دستورها مىگويد، از جانب خدا مىگويد. پيغمبر از اين نظر فقط بيان كننده آن چيزى است كه به او وحى شده.منصب ديگرى كه پيغمبر اكرم متصدى آن بود، منصب قضاست، او قاضى ميان مسلمين بود، چون قضا هم از نظر اسلام يك امر گترهاى نيست كه هر دو نفرى اختلاف پيدا كردند، يك نفر مىتواند قاضى باشد.قضاوت از نظر اسلام يك شان الهى است، زيرا حكم به عدل است و قاضى آن كسى است كه در مخاصمات و اختلافات مىخواهد به عدل حكم كند.اين منصب هم به نص قرآن كه مىگويد: «فلا و ربك لا يؤمنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى انفسهم حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما» (2) به پيغمبر تفويض شده و رسول اكرم از جانب خدا حق داشت كه در اختلافات ميان مردم قضاوت كند.اين نيز يك منصب الهى است نه يك منصب عادى.عملا هم پيغمبر قاضى بود.منصب سومى كه پيغمبر اكرم رسما داشت و هم به او تفويض شده بود به نص قرآن و هم عملا عهدهدار آن بود، همين رياست عامه است.او رئيس و رهبر اجتماع مسلمين بود و به تعبير ديگر سائس مسلمين بود، مدير اجتماع مسلمين بود.گفتهاند آيه: «اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم» (3) ناظر به اين جهت است كه او رئيس و رهبر اجتماع شماست، هر فرمانى كه به شما مىدهد بپذيريد.
قهرا اينكه مىگوييم سه شان، به اصطلاح تشريفات نيست بلكه اساسا آنچه از پيغمبر رسيده سه گونه است.يك سخن پيغمبر فقط وحى الهى است.در اينجا پيغمبر هيچ اختيارى از خود ندارد، دستورى از جانب خدا رسيده، پيغمبر فقط واسطه ابلاغ است.
است، مثل آنجا كه دستورات دينى را مىگويد: نماز چنين بخوانيد، روزه چنان بگيريد و…آنجا كه ميان مردم قضاوت مىكند، ديگر قضاوتش نمىتواند وحى باشد.
دو نفر اختلاف مىكنند، پيغمبر طبق موازين اسلامى بين آنها حكومت مىكند و مىگويد حق با اين استيا با آن.اينجا ديگر اينطور نيست كه جبرئيل به پيغمبر وحى مىكند كه در اينجا بگو حق با اين هستيا نيست.حالا اگر يك مورد استثنائى باشد مطلب ديگرى است ولى به طور كلى قضاوتهاى پيغمبر بر اساس ظاهر است همان طورى كه ديگران قضاوت مىكنند، منتها در سطح خيلى بهتر و بالاتر.خودش هم فرمود من مامورم كه به ظاهر حكم كنم، يعنى مدعى و منكرى پيدا مىشوند و مثلا مدعى دو تا شاهد عادل دارد، پيغمبر بر اساس همين مدرك حكم مىكند.اين حكمى است كه پيغمبر كرده[نه اينكه به او وحى شده باشد].
در شان سوم هم پيغمبر به موجب اينكه سائس و رهبر اجتماع است، اگر فرمانى بدهد غير از فرمانى است كه طى آن وحى خدا را ابلاغ مىكند.خدا به او اختيار چنين رهبرى را داده و اين حق را به او واگذار كرده است.او هم به حكم اينكه رهبر است كار مىكند و لهذا احيانا مشورت مىنمايد.ما مىبينيم در جنگهاى احد، بدر و در خيلى جاهاى ديگر پيغمبر اكرم با اصحابش مشورت كرد.در حكم خدا نمىشود مشورت كرد.آيا هيچ گاه پيغمبر با اصحابش مشورت كرد كه نماز مغرب را اينطور بخوانيم يا آنطور؟بلكه مسائلى پيش مىآمد كه وقتى درباره آنها با او سخن مىگفتند، مىفرمود اين مسائل به من مربوط نيست، «من جانب الله» چنين است و غير از اين هم نمىتواند باشد.ولى در اين گونه مسائل[يعنى در غير حكم خدا] احيانا پيغمبر مشورت مىكند و از ديگران نظر مىخواهد.پس اگر در موردى پيغمبر اكرم فرمان داد چنين بكنيد، اين به حكم اختيارى است كه خدا به او داده است.اگر هم در يك مورد بالخصوص وحيى شده باشد، يك امر استثنائى است و جنبه استثنائى دارد نه اينكه در تمام كارها و جزئياتى كه پيغمبر به عنوان رئيس اجتماع در اداره اجتماع انجام مىداد، به او وحى مىشد كه در اينجا چنين كن و در آنجا چنان، و در اين گونه مسائل هم پيغمبر فقط پيامرسان باشد.پس پيغمبر اكرم مسلما داراى اين شؤون متعدد بوده است در آن واحد.
امامت به معنى رهبرى اجتماع
مسالهامامت به معنى اولى كه عرض كردم، همين رياست عامه است، يعنىپيغمبر كه از دنيا مىرود، يكى از شؤون او كه بلا تكليف مىماند رهبرى اجتماع است.
اجتماع زعيم مىخواهد و هيچ كس در اينجهت ترديد ندارد.زعيم اجتماع بعد از پيغمبر كيست؟اين است مسالهاى كه اصل آن را، هم شيعه قبول دارد و هم سنى، هم شيعه قبولدارد كه اجتماع نيازمند به يك زعيم و رهبر عالى و فرمانده است و هم سنى، و در همين جاست كه مسالهخلافت به آن شكل مطرح است.شيعه مىگويد پيغمبر(ص)رهبر و زعيم بعد از خودش را تعيين كرد و گفت بعد از من زمامامور مسلمين بايد به دست على(ع)باشد و اهل تسنن با اختلاف منطقى كه دارند، اين مطلب را لااقل به شكلى كه شيعه قبول داردقبول ندارند و مىگويند در اين جهت پيغمبر شخص معينى را تعيين نكرد و وظيفه خود مسلمين بوده است كه رهبر رابعد از پيغمبر انتخاب كنند.پس آنها هم اصل امامت و پيشوايى را – كه مسلمين بايد پيشوا داشته باشند – قبول دارند منتها آنهامىگويند پيشوا به آن شكل تعيين مىشود و شيعه مىگويد خير، به آنشكل تعيين شد، پيشوا را خود پيغمبر اكرم به وحى الهى تعيين كرد.
اگر مساله امامت در همين حد مىبود(يعنى سخنفقط در رهبر سياسى مسلمين بعد از پيغمبر بود)انصافا ما هم كه شيعه هستيم، امامت را جزء فروع دين قرار مىداديم نه اصول دين،مىگفتيم اين يك مساله فرعى است مثل نماز.اما شيعه كه قائل به امامت است، تنها به اين حد اكتفا نمىكند كه على(ع)يكىاز اصحاب پيغمبر، ابو بكر و عمر و عثمان و صدها نفر ديگر حتى سلمان و ابى ذر هم يكى از اصحاب پيغمبر بودند و على(ع)ازآنها برتر بوده، افضل و اعلم و اتقى و اليق از آنها بوده و پيغمبر هم او را معين كرده بود.نه، شيعه در اين حد واقفنيست، دو مساله ديگر مىگويد كه اصلا اهل تسنن به اين دو مساله در مورد احدى قائل نيستند، نه اينكه قائل هستند و ازعلى(ع)نفى مىكنند. مساله امامت به معنى مرجعيت دينى است.
امامت به معنى مرجعيت دينى
گفتيم كه پيغمبر مبلغ وحى بود.مردم وقتىمىخواستند از متن اسلام بپرسند، از پيغمبر مىپرسيدند.آنچه را كه در قرآن نبود از پيغمبر سؤال مىكردند.مساله اين است كهآيا هر چه اسلام مىخواسته از احكام و دستورات و معارف بيان كند، همان است كه در قرآن آمده و خود پيغمبر هم به عموم مردمگفته است، يا نه، آنچه پيغمبر براى عموم مردم گفت قهرا زمان اجازه نمىداد كه تمام دستورات اسلام باشد، على(ع) وصى پيغمبربود و پيامبر تمام كما كيف اسلام و لا اقل كليات اسلام را(آنچه را كه هست و بايد گفته بشود)به على(ع)گفت و او را به عنوانيك عالم فوق العاده تعليم يافته از خود و ممتاز از همه اصحاب خويش و كسى كه حتى مثل خودش در گفتهاش خطاو اشتباه نمىكند و ناگفتهاى از جانب خدا نيست الا اينكه او مىداند، معرفى كرد و گفت ايها الناس!بعد از من در مسائلدينى هر چه مىخواهيد سؤال كنيد، از وصى من و اوصياى من بپرسيد؟ در واقع در اينجا امامت، نوعى كارشناسىاسلام مىشود اما يك كارشناسى خيلى بالاتر از حد يك مجتهد، كارشناسى من جانب الله، [و ائمه]يعنى افرادى كه اسلام شناسهستند، البته نه اسلام شناسانى كه از روى عقل و فكر خودشان اسلام را شناخته باشند – كه قهرا جايز الخطا باشند – بلكهافرادى كه از يك طريق رمزى و غيبى – كه بر ما مجهول است – علوم اسلام را از پيغمبر گرفتهاند، از پيغمبر(ص)رسيده بهعلى(ع)و از على(ع)رسيده به امامان بعد و در تمام ادوار ائمه، علم اسلام يك علم معصومغير مخطئ كه هيچ خطا نمىكند، از هر امامى به امامان بعد رسيده است.
اهل تسنن براى هيچ كس چنين مقامى قائل نيستند.پس آنها در اينگونه امامت، اصلا قائل به وجود امام نيستند، قائل به امامت نيستند نه اينكه قائل به امامت هستند ومىگويند على(ع)امام نيست و ابوبكر چنين است.براى ابوبكر و عمر و عثمان و به طور