تحقیق, معاويه, و, جنگ, جمل
معاويه و جنگ جمل
مصطفى معلّمى(1)
در جنگ جمل بنىاميّه در كنار ام المؤمنين عايشه، طلحة بن عبيداللّه و زبير بن عوام رو در روى سپاه خليفهى وقت، على عليهالسلام ايستادند. گرچه در منابع تاريخى و روايى تصريح شده است كه عايشه، طلحه و زبير در شورش بر ضد عثمان نقش مهمى ايفاء كردند، ولى كمتر كسى درصدد برآمده است تا نحوهى پيوستن بنىاميّه به اصحاب جمل را بررسى نمايد. اين پژوهش بر آن است كه چگونگى در كنار هم قرار گرفتن بنىاميّه و اصحاب جمل را تبيين كند.
واژههاى كليدى: جنگ جمل، معاويه، طلحه، زبير، بنىاميّه.
جنگ جمل نخستين پيكار بزرگى بود كه ميان دو گروه از مسلمانان روى داد. اين جنگ در آغاز خلافت حضرت على عليهالسلام در گرفت. اكثريت قريب به اتفاق مورّخان علّت برپايى جنگ ياد شده را مخالفت طلحه و زبير با على عليهالسلام ، به بهانهى خونخواهى عثمان ذكر كردهاند. با آن كه دشمنى طلحه، زبير و عايشه با عثمان و تلاش آنان در برافروختن آتش فتنه بر ضد او امرى آشكار بود، ولى بنىاميّه به آسانى با آنان همآوا شدند و بر ضد حكومت مشروع على عليهالسلام دست به اقدام مسلحانه زدند.
دشمنى عايشه، طلحه و زبير با خليفهى سوم، عثمان
عايشه از نخستين كسانى بود كه زبان به طعنِ عثمان گشود. او بر ضد عثمان، چنين گفت: «اقتلوا نعثلاً فقد كفر» كه بسيار معروف است.1 طلحه نيز در پاسخ به درخواست كمك از جانب عثمان، گفت: «لا واللّه حتى تعطي بنو اميه الحق من أنفسها»2 بعضى از مورّخان نيز نام زبير را در رديف كسانى ذكر كردهاند كه در شورش بر ضد عثمان نقش داشتند.3 مروان بن حكم، در نخستين اقدام جنگى در پيكار جمل تيرى به سوى طلحه رها كرد و گفت: «لا أَطْلُبُ بثارى بَعْدَ اليومِ».4 سعيد بن عاص نيز به مروان گفته بود: «اگر به دنبال قاتلان عثمان هستيد، بايد آنان را در ميان سپاه خود جستوجو كنيد».5 در چنين شرايطى چه چيز موجب شد تا بنىاميه اصحاب جمل را يارى دهند؟ چرا مروان بن حكم و ساير بنىاميه به جاى شام، سر از مكه درآوردند؟ و يا چرا يعلى بن منيه، والى عثمان در يمن، اموال بيتالمال را در اختيار اصحاب جمل نهاد؟ به نظر نگارنده، پاسخ پرسشهاى ياد شده در اقدامات معاوية بن أبى سفيان در قبل و پس از مرگ عثمان نهفته است.
نقش معاوية بن أبى سفيان
معاوية بن أبى سفيان از زمان خليفهى دوم تا زمان وقوع قتل عثمان تقريبا مدت هفده سال در شام بدون مزاحمت هيچ رقيبى حكمفرمايى داشت. او پيوسته تلاش مىكرد تا اهالى شام با عراق و حجاز ارتباط اندكى داشته باشند.6 او مىخواست تا مردم شام، اسلام را از منظر او ببينند. معاويه آيات قرآن را مطابق با خواستههاى خويش تفسير و تأويل مىكرد.7 و در صدد بود تا سيادت بنىاميّه را إحياء كند، سيادتى كه اسلام آن را زير پا نهاده بود.8 تمايلات درونى او براى كسب قدرت و سلطه بر سرزمينهاى اسلامى حتّى در زمان خليفهى دوم، عمر، قابل پيشبينى بوده است. ذهبى (د 748 ق) نوشته است: «قال المدائنى: كان عمر اذا نظر إلى معاوية قال هذا كسرى العرب».9
موضعِ معاويه در برابر شورش عمومى بر ضد عثمان